Kleszcze – wszystko o kleszczach

W samej Europie rocznie ginie przez nie około 30 ludzi. Czy wiecie o tym, że kleszcze to największe, naturalne zagrożenie dla życia człowieka, zamieszkującego tereny klimatu umiarkowanego, nie jest ani ogromnych rozmiarów, ani nie posiada ostrych kłów i pazurów, ani nie dusi swych ofiar we śnie, ani też nie połyka ich w całości.

Pozbądź się kleszczy - Skuteczny oprysk na kleszcze

Fot. Preparat na kleszcze - Afanisep 25 WP

Spis treści:

1. Wstęp. Kleszcze – wszystko o kleszczach
2. Jak rozpoznać kleszcza?
3. Jak wygląda mały kleszcz? Jak wygląda larwa?
4. Jak wygląda nimfa kleszcza?
5. Jak rozmnażają się kleszcze?
6. Gdzie najczęściej gryzą kleszcze?
7. Co je kleszcz?
8. Po co są kleszcze?
9. Ile żyje kleszcz w domu?
10. Jaka temperatura zabija kleszcze?
11. Jak szybko rośnie kleszcz?
12. Kleszcze – gdzie żyją?
13. Ile nóg ma kleszcz?
14. W jakiej temperaturze prania ginie kleszcz?
15. Jak wbija się kleszcz?
16. Skąd się wzięły kleszcze?
17. Kiedy jest najwięcej kleszczy?
18. Jak porusza się kleszcz?
19. Jak wyglądają jaja kleszcza?
20. Kiedy kleszcz wpuszcza jad?
21. Ślad po kleszczu. Rumień po kleszczu. Rumień wędrujący
22. Jak wyciągnąć kleszcza?
23. Wyciąganie kleszcza pęsetą
24. Kleszcz pod skórą
25. Kleszcze – rodzaje
26. Choroby wywoływane od kleszczy
27. Kleszczowe zapalenie mózgu
28. Borelioza
29. Babeszjoza
30. Anaplazmoza
31. Bartoneloza
32. Gorączka Q
33. Tularemia
34. Tibola

Fot. Kleszcz 3D

Wstęp. Kleszcze – wszystko o kleszczach

Maksymalnie może mierzyć zaledwie około 10 milimetrów długości i 3 milimetry szerokości, co sprawia, że jest nie większe niż ziarno kawy. Kleszcze są prawie niezauważalne w gęstej trawie, na gałęziach czy nawet na naszych ubraniach.

Aby dojrzeć kleszcza, trzeba czasem mocno wytężyć wzrok. Owo zmaterializowane zagrożenie w 2018 roku zaraziło ponad 20 tysięcy Polaków śmiertelnie niebezpieczną chorobą – boreliozą (dane z Głównego Inspektoratu Sanitarnego). W wyniku ukąszeń przenosi ono także wiele innych chorób, atakujących nasz układ nerwowy i immunologiczny, a to może prowadzić do ciężkich dysfunkcji mózgu, serca, a ostatecznie nawet do śmierci.

Tym zagrożeniem są kleszcze.

O kleszczach słyszymy od lat, jesteśmy przed nimi przestrzegani już od wczesnego dzieciństwa. Szczególnie wtedy, gdy w ciepły wakacyjny dzień, pragniemy udać się na spacer do lasu lub parku. Polska jest bowiem uznana za ich obszar endemiczny, a to znaczy, że nie można na jej mapie wyróżnić takiego obszaru, który wykluczylibyśmy ze względu na brak występowania na nim kleszczy przenoszących choroby. Każdy kleszcz na terenie naszego kraju jest dla nas potencjalnym śmiertelnym zagrożeniem. Każdy może nas zarazić. W myśl hasła: poznaj swojego wroga, w tym artykule opisane są wszelkie zagadnienia związane z tym budzący paniczny strach pajęczakiem. Dlatego, że wiedza o nich samych, jak i o ich zwyczajach, może pomóc we wdrożeniu odpowiednich środków, które pozwolą nam zminimalizować ryzyko nieprzyjemnych konfrontacji z nimi.

Fot. Kleszcz

Jak rozpoznać kleszcza?

Kleszcze (Ixodida) z rodziny pajęczaków, należące do podgromady roztoczy, występują na terenie całego świata w liczbie około dziewięciuset gatunków. Rzecz jasna tyle do tej pory zdążyli wyodrębnić naukowcy. W Polsce żyje ich dokładnie 21 osobnych gatunków. Najwięcej przedstawicieli ma Ixodes ricinus, nazywany u nas kleszczem pospolitym, a także Dermacentor reticulatu, czyli kleszcz polny. Mając do czynienia z niewielkimi owadami na pierwszy rzut oka czasem ciężko nam odróżnić nawet niewielką muszkę od komara. A co dopiero móc sklasyfikować ponad 20 gatunków kleszczy. Nie jest to jednak niezbędna wiedza, ponieważ najważniejsze jest, abyśmy po prostu potrafili stwierdzić czy to kleszcz, czy nie. Oczywiście nie pomagają w tym jego niewielkie rozmiary. Samica dorosłego kleszcza mierzy od 3 do 4 milimetrów. Samce kleszczy natomiast – około 3,5 milimetrów. Należy jednak pamiętać, że kleszcze kilkukrotnie zwiększają swoje gabaryty, gdy są po posiłku, czyli gdy wyssą krew od swojej ofiary. Samica kleszcza może jednorazowo wypić około 4 mililitry krwi. Dzięki temu powiększy masę swojego ciała nawet dwunastokrotnie. Wtedy samica osiąga nawet do 1,2 centymetra długości. Budowa kleszcza jest charakterystyczna dla pajęczaków.

Jak można łatwo rozpoznać kleszcza? 

Ciało kleszcza przede wszystkim składa się z idiosomy, czyli tzw. pajęczego tułowia, od którego odchodzi 8 odnóży oraz z gnatosomy, będącej jej szczękoczułkowatym aparatem gębowym. Kształt kleszcza jest owalny, lecz gdy jest on najedzony, przybiera postać malutkiego bąbla lub piłeczki o zaledwie centymetrowej średnicy. Samice kleszcza pospolitego mają lekko błyszczący czerwony kolor. Samce natomiast występują w barwie ciemno-brązowej. Kolor pokrywający kleszcza łąkowego jest brunatny, a na jego grzbiecie, widnieją białe odbarwienia w postaci cienkich i przecinających się zakrzywionych linii.

Kleszcze są spotykane na łąkach, w gęstych trawach. Zamieszkują też lasy z drzewostanem mieszanym. Kleszczy nie brak także w miejskich parkach i w zalesionych skwerach.

Fot. Jak rozpoznać kleszcza?

Jak wygląda mały kleszcz? Jak wygląda larwa?

Kleszcze w trakcie swojego życia przechodzą przez kilka stadiów rozwoju. Począwszy od jaja, przez larwę, 8 stanów nimfalnych, a skończywszy na dorosłym osobniku (imago). Jego pełny cykl rozwojowy trwa od 2 do 3 lat. Pozyskiwanie krwi od ofiary pozwala mu przekraczać kolejne stadia i znacznie przyspiesza jego rozwój. Samice kleszczy składają swoje jaja latem. Mogą ich złożyć nawet 10 tysięcy. Zazwyczaj jednak jest to dla nich tak duży wysiłek, że chwilę po tym umierają. Pierwsze stadium przeżywa jedynie kilkanaście procent potomstwa, ponieważ wiele z nich zostaje przygniecionych lub zmiażdżonych. W czasie od 3 do 36 tygodni z jaj wykluwają się larwy kleszczy. Są one bardzo małe. Mierzą do 0,8 milimetrów długości. Wyglądają jak kropki wielkości ziarnka piasku. Niewielki rozmiar nie zwalnia ich jednak od obowiązku żerowania. Różnią się od dorosłych osobników tym, że posiadają zaledwie 6 odnóży. Ponadto są znacznie mniejsze niż dorosłe kleszcze, przez co niezwykle trudno je zobaczyć nawet na gołej skórze. Niezauważone mogą swobodnie wędrować po ciele swej ofiary, aby dobrze wybrać miejsce wkłucia. Bez problemu przebijają się przez skórę dorosłego człowieka, choć obserwacje pokazują, że larwy częściej wybierają dzieci, ponieważ ich skóra jest cieńsza. Najchętniej jednak za cel obierają sobie ptaki i niewielkie gryzonie takie jak mysz polna. Zetknięcie się z gniazdem kleszczy może sprawić, że zaatakuje nas nawet kilka tysięcy larw naraz. Ślad po ich jest nieco mniejszy niż w przypadku ukąszenia przez dorosłego kleszcza. Zawarte w ślinie larwy alergeny wywołują niewielkich rozmiarów rumieniec, lecz nie jest to tzw. rumień wędrujący. Największa fala ich liczebności nadchodzi wraz z czerwcem i trwa do sierpnia. Natomiast już w maju można spostrzec ich coraz większą populację.

Naukowcy twierdzą, że larwy kleszczy rzadko przenoszą boreliozę, częściej rozsiewają inne groźne choroby takie jak babeszjoza czy wirusowe, kleszczowe zapalenie mózgu.

Fot. Jak wygląda kleszcz? 

Jak wygląda nimfa kleszcza?

Na zdjęciu poniżej możecie zobaczyć, jak wygląda nimfa kleszcza. Nimfa to trzecie stadium kleszcza, zaraz po jaju i larwie. Charakteryzuje się tym, że jest tzw. mniejszą wersją dorosłego osobnika. Mierzy około półtora milimetra i jest ciemno-brązowa. Tak jak dorosły kleszcz posiada osiem odnóży. Swymi rozmiarami równa się ziarenku piasku lub malutkiej kropce pozostawionej przez tusz długopisu. Mimo że z racji swych rozmiarów, wybiera mniejsze ofiary, takie jakie ptaki, myszy lub nornice, to może także zaatakować człowieka. Zdobycie przez nią krwi jest dla niej konieczne do przeobrażenia się w swoje ostateczne stadium. 

Fot. Nimfa kleszcza

Jak rozmnażają się kleszcze?

Dorosła samica kleszcza jednorazowo składa około 100 jaj. Zdarza się jednak, że w odpowiednio dobrych dla niej warunkach może złożyć ich aż 10 tysięcy. W okresie letnim po udanych łowach może rodzić jaja kilkukrotnie, ponieważ to krew jest jej potrzebna do ich produkcji. W wyniku zgniatania się poszczególnych ciasno skupionych jaj, wiele z nich obumiera. Jedynie z kilkunastu procent jaj wykluwają się zdrowe i gotowe do żeru larwy. Dzieje się to zazwyczaj po 2 tygodniach od ich narodzin. Widok gniazda kleszczy nie należy do spektakularnych. Jest to naprawdę niewielkie skupisko malutkich stworzeń, które, żeby dostrzec, trzeba wytężyć wzrok. Nie gniazdują one w wielkich kopcach jak choćby mrówki. Optymalnym miejscem na złożenie jaj przez samicę są niewielkie nory gryzoni, ściółka leśna, ciasne szczeliny między kamieniami lub odosobnione bujne w roślinność miejsca. Rzecz jasna wciąż ocieplający się klimat, a także spadek liczebności ptaków, które na nie polują, sprawia, że ich populacja stale rośnie.

Fol. Cykl życia kleszcza

Gdzie najczęściej gryzą kleszcze?

Kleszcze wbijają się w skórę swojej ofiary poprzez swoje nożycowate szczękoczułki. Żądlenie polega na wycięciu przez nie malutkiego otworu w naskórku i wbicie żądła (hypostom) wewnątrz. Naturalnie tym twardsza powłoka, tym trudniej kleszczom będzie się przez nią przebić. Larwy i nimfy kleszczy, ze względu swoje bardzo niewielkie rozmiary, jak i na mniejszą siłę szczękoczułek, biorą sobie na cel niewielkie gryzonie lub małe dzieci. Potrafią się przebić jedynie przez cienką skórę. Natomiast dorosłe osobniki kleszczy, choć teoretycznie mają żądło, dla którego ludzka skóra nie stanowi żadnej przeszkody, to gdy tylko mogą, to również wybierają sobie takie fragmenty na ciele swojej ofiary, w które łatwiej będzie im się wbić. Zależy im też na tym, aby obszar, w który wbijają żądło, był ciepły, bo to zwiastuje znajdujące się pod nim liczne naczynia krwionośne. Dzięki temu będą mogły szybko pobrać duże ilości krwi. Najczęściej wybierane przez nie miejsca to:

• pachwiny
• pośladki
• wewnętrzna strona kolan
• wnętrze ramion
• głowa (przede wszystkim u dzieci)
• szyja (przede wszystkim u dzieci)
• dłonie
• stopy
• łokcie
• pachy

Fot. Gdzie najczęściej gryzą kleszcze? Kleszcz w ciele człowieka!

Co je kleszcz?

Zajęciem, które pochłania kleszcze od ich wczesnego stadium larwy, aż do etapu dojrzałości, jest poszukiwanie pożywienia. Mało tego, aby móc przejść z jednej fazy rozwoju w kolejną, muszą dostarczyć sobie pokarm. Prawie każda wykonywana przez nich czynność jest podporządkowana dążeniu do zaspokojenia głodu. Są pasożytami, żerującymi na kręgowcach, z których wysysają krew. Są jej większymi smakoszami niż choćby komary. Pozyskują ją najczęściej od saren, ptaków, jaszczurek i od wszelkich mniejszych ssaków, jakimi są np. gryzonie. Rzecz jasna tym mniej rozwinięty kleszcz, tym mniejsze ofiary będzie sobie znajdował. Dorosłe osobniki skupiają się już przede wszystkim na jeleniach, danielach czy łosiach. Samica kleszcza musi żywić się krwią około 3 razy dzienne. Samiec natomiast robi to średnio 2 razy podczas dnia. Po każdym nasyceniu się krwią ofiary, na której pasożytuje przez maksymalnie 15 dni, kleszcz odsysa się od ciała gospodarza i znika w ściółce leśnej lub w trawie. Podczas tego odpoczynku regeneruje się lub przeobraża w kolejne stadium. Co ciekawe, kleszcze mogą czekać na pożywienie nawet przez rok.

Fot. Co je kleszcz? Kleszcze u psa.

Po co są kleszcze?

Ludzie, opisując żywot i zachowanie kleszczy, skupiają się na niebezpieczeństwie, z jakim wiąże się ich pasożytnictwo. Przecież obok komarów są one największymi wektorami chorób, z których większość jest dla człowieka śmiertelnie niebezpieczna lub wiąże się z ciężkimi objawami. Statystyki mówią, że co trzeci kleszcz jest nosicielem choćby jednej choroby. A przecież całe ich funkcjonowanie składa się na poszukiwania nowej dawki pokarmu, w postaci krwi. Naturalnie znajdowanie pożywienia, to główne zajęcie wielu gatunków zwierząt. Jednak przydatność biologiczna kleszczy zastanawia najbardziej. Tak bardzo zdemonizowane przez ludzi stworzenia, jawią się jako złe, niegodne, by żyć, ale przede wszystkim jałowe w swej egzystencji. Nic bardziej mylnego. Są one przecież pełnoprawnym uczestnikiem biosystemu, w którym pojęcie – szkodnik, nie istnieje. Mimo że ludzkość tak wyraźnie skupiła się na zagrożeniach, pochodzących od kleszczy, że nie zna jeszcze wszystkich organizmów, które żyją dzięki nim (mowa tu o drobnoustrojach, które mogą je trawić), to z pewnością można bez wahania stwierdzić, że stanowią one ważny element jadłospisu, chociażby ptactwa. Zjadają je również ropuchy, myszy i szczury. A jak wiadomo, każdy element łańcucha pokarmowego jest bardzo ważny dla ekosystemu. Dopiero jakikolwiek brak w tej przyczynowo-skutkowej ciągłości biologicznej, uzmysławia ludziom wagę obecności poszczególnych gatunków, których na co dzień niedoceniamy, nie rozumiemy lub nie chcemy widzieć na naszej planecie. Poza ptakami, kolejnym beneficjentem obecności kleszczy jest grzyb – Metarhizium anisopliae oraz nicień – Steinernema carpocapsae. Oba te organizmy pasożytują na nim. Jednakże nie widać, aby znacząco ograniczały one liczbę populacji kleszczy i na razie nie jest wiadome dlaczego? W każdym razie kleszcze dla wielu gatunków ptaków stanowią doskonałą porcję białka. Gdy te pajęczaki są duże, z racji wcześniejszego nakarmienia się krwią, to automatycznie stają się bardziej widoczne nawet z wysoka. Myśląc o pożyteczność kleszczy w ramach dużego ekosystemu, trzeba dodać, że będąc roznosicielami chorób, pełnią funkcję regulującą. Przenosząc choroby na zwierzęta, przyczyniają się do eliminacji tych najsłabszych i najmniej dostosowanych stworzeń.

Fot. Kleszcze są pokarmem dla szczurów

Ile żyje kleszcz w domu?

Kleszcze, jako coraz lepiej przystosowujące się do ocieplających się warunków klimatycznych pajęczaki, mają się świetnie w klimacie umiarkowanym, który panuje w Polsce. Okres wiosenny to początek cyklu składania jaj przez samicę kleszcza. Średnio produkuje ona około kilka tysięcy jajeczek. Natomiast są one tak gęsto skupione i tak mocno na siebie nachodzą, że tylko z kilkunastu procent z nich, wyklują się larwy. Reszta zostanie przygnieciona. Można by rzec, że rywalizacja wewnątrz gatunkowa zaczyna się u kleszczy już w tej pierwszym ich stadium, od samego początku bytowania. Dorosłe kleszcze lubią znajdować sobie leśne zaciemnione zakątki, wysokie trawy łąk i pastwisk, a także korony drzew. To z takich pozycji wyczekują swych ofiar, od których mogłyby pozyskać życiodajną dla nich krew. Co ciekawe kleszcze może wytrzymać bez pokarmu nawet rok. Zatem tak dużo czasu daje sobie na poszukiwanie krwi. Kleszcz, licząc od momentu, gdy przychodzi na świat, będąc w jaju, żyje średnio około 4 lata. Każda dawka krwi pozwala mu przeobrazić się w kolejne stadium. Średnio z jaja wykluwają się po kilkunastu tygodniach, następnie stadium larwy trwa u nich na ogół od 5 tygodni do 5 miesięcy, po czym wstępują w fazę nimfalną. Podczas niej, w zależności od tego, jak szybko zdobędą pożywienie, przemieniają się już finalnie w dorosłego osobnika. Ta ostatnia przemiana trwa średnio około kilka tygodni. Otóż kleszcze dobrze odnajdują się w ciepłych warunkach, a ich ciało pozwala im elastycznie dostosować się także do wielu okoliczności atmosferycznych. Nieopatrznie przynosząc go na swym ubraniu do domu, bez problemu może próbować zaatakować nas ponownie, nawet gdy za pierwszą próbą nie zdąży się w nas wżądlić. 

Fot. Ile żyje kleszcz w domu?

Jaka temperatura zabija kleszcze?

Bardzo często słyszy się głosy, mówiące o tym, że zimna, sroga i długo utrzymująca się zima może okazać się korzystna, a to z tego powodu, że wszelkie owady i insekty, drażniące nas swoją obecnością latem, jej nie przetrwają. Jest to w pełni uzasadniony pogląd, ponieważ jaja i larwy kleszczy giną w temperaturze -7 stopni Celsjusza. Dorosłe kleszcze natomiast podczas zimy zapadają w stan tzw. diapauzy. Sprawia ona, że chroniąc się w idealnych dla siebie schronieniach leśnych, niejako przełączają swój organizm na tryb uśpienia. Polega on mianowicie na zahamowaniu u nich procesów przemiany materii. Dzięki temu przezimowują okresy, w których na wolnym powietrzu by nie przeżyły. Mówi się jednak, że aby wszystkie kleszcze wyginęły, temperatura musiałaby wynosić co najmniej -10 stopni Celsjusza przez aż 60 dni. Ten pogląd nie ma potwierdzenia w faktach, gdy przyjrzymy się, chociażby krajom skandynawskim. Tam przecież populacja kleszczy również występuje. Świadczy to tylko jeszcze dobitniej o świetnych predyspozycjach kleszczy do dostosowywania się do okoliczności. Tak czy inaczej, zmiany klimatyczne im służą. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu ich aktywność rozpoczynała się dopiero na przełomie kwietnia i maja. Obecnie kleszcze budzą się już w marcu. Gdy tylko temperatura osiąga od 6 do 7 stopni Celsjusza, rozpoczynają one swój żer. Trwa on także dłużej, ponieważ jeszcze w listopadzie możemy być narażeni na ich ataki.

Fot. Jaka temperatura zabija kleszcze?

Jak szybko rośnie kleszcz?

Kleszcze mają następujące stadia rozwojowe: jajo, larwa, stan nimfalny i przybranie ostatecznej postaci osobnika dorosłego. Przeobrażenie się w każde stadium wymaga od nich pozyskiwania krwi. To na jest głównym sensem ich bytowania, to dzięki niej mogą się rozwijać i to od częstotliwości jej spożywania zależne jest w dużej mierze tempo ich rozwoju. Długość jego życia wynosi od 2 do 4 lat. W jajach przebywają do kilkunastu tygodni. Larwy kleszcza mierzą około 0,5 milimetra długości. Są zatem nie większe niż ziarenko piasku. Początkowo nie są nosicielami zbyt wielu szkodliwych drobnoustrojów. Nabywają je dopiero podczas pierwszych polowań na niewielkie gryzonie. Ich pierwszy sowity posiłek będzie dla nich silnym bodźcem rozwojowym. Mówi się, że stadium larwy trwa od 5 tygodni do 5 miesięcy. W tym czasie zdążą już pobrać tyle krwi, że pomoże im ona przeobrazić się w nimfę. Nimfa kleszcza mierzy już 1,5 milimetra długości. Tydzień pasożytowania może wystarczyć jej do pobrania takiej ilości krwi, dzięki której przemieni się w dorosłego już osobnika. Sumując zatem czas, jaki potrzebuje kleszcz, aby przejść swoje wszystkie stadia rozwoju, można wywnioskować, że osiągnięcie fazy dorosłej zajmuje mu około roku.

Fot. Jak szybko rośnie kleszcz?

Kleszcze – gdzie żyją?

Kleszcze uwielbiają przebywać w leśnej ściółce, w gęstych i wysokich trawach, na łąkach i w wilgotnych zaroślach. Głównym i naturalnym obszarem ich występowania są lasy. Szczególnie te z drzewostanem mieszanym, z przewagą drzew liściastych. Wiemy o tym dobrze, dlatego przed każdą leśną wycieczką w wiosenno-letni dzień, jesteśmy przed nimi ostrzegani, a jeśli nie, to sami powinniśmy wiedzieć, by na nie uważać. Z pewnością jest ich tam najwięcej. Determinacja i instynkty są u nich na tyle rozwinięte, że potrafią z pełną premedytacją rozlokowywać się wzdłuż ścieżek, wiedząc, że tam mogą spotkać m.in. psa, niewielkiego gryzonia, ale także człowieka. Nie brak ich również na skrajach lasów, szczególnie, tam, gdzie las liściasty przechodzi w iglasty. Nie brak natomiast informacji, o tym, że ich populacja w miastach się zwiększa. Doskonała zdolność aklimatyzacji kleszcza do nowych warunków sprawia, że bez trudu radzi sobie w miejskich skwerach, w parkach czy nawet w miejscach pozbawionych zieleni. Ocieplający się klimat na ziemi sprzyja im. Dzięki temu ich liczebność wzrasta wraz z terytorium, które zamieszkują. 

Fot. Gdzie żyją kleszcze?

Ile nóg ma kleszcz?

Budowa kleszcza jest dość typowa dla pajęczaków. Głównym i największym fragmentem jego ciała jest idiosoma, czyli tzw. tułowie kleszcza. To w tym obszarze gromadzona jest krew, i to właśnie ono uzyskuje bąblowaty kształt, gdy tylko dotrze do niego duża ilość krwi. Od niego też odchodzą odnóża. W przypadku dorosłego osobnika – po cztery nogi z każdej strony, czyli łacznie 8 nóg. Jedynie u larwy suma odnóży wynosi 6.

Fot. Ile nóg ma kleszcz?

W jakiej temperaturze prania ginie kleszcz?

Kleszcze, z racji swych nieprzeciętnych umiejętności dostosowania się do warunków i otoczenia, są bardzo wytrzymałe. Jak wiadomo, budzą się ze swego stanu zimowego, gdy tylko temperatura osiągnie choćby 5 stopni Celsjusza. Zatem poniekąd przyzwyczajają się powoli do zimniejszej pogody. Jak natomiast odnajdują się w bardzo dużym temperaturach? Pewne jest przecież, że lubią wiosnę i lato w naszych umiarkowanym klimacie, podczas którego temperatura średnio waha się od 5 do 35 stopni. Natomiast czy są w stanie przetrwać dawkę dużego gorąca? To pytanie jest bardzo słuszne, ponieważ jest prawdopodobne, że wracając np. z lasu, przynieśliśmy na części swej garderoby kleszcza. Ubranie to, wraz ze znajdującym się na nim kleszczem, nieświadomie wrzuciliśmy do prania. Czy możemy być pewni, że pajęczak nie przeżyje? Otóż przeprowadzano badanie, w którym okazało się, że krótkie pranie w temperaturze 40 stopni nie zabiło kleszczy. Naturalnie, odczuły one jego skutki, były osłabione i mało ruchliwe, lecz po chwili dochodziły do pełnej sprawności. Dalsze próby pokazały natomiast, że unicestwiło je dopiero pranie w 60 stopniach.

Jak wbija się kleszcz?

Kleszcz nie posiada wzroku. Jest całkowicie ślepy, lecz dzięki specjalnemu narządowi, w który jest wyposażony, potrafi wyczuwać falę ciepła swej przyszłej ofiary. Namierza ją też na podstawie fale ultradźwiękowych, węchu i poziomu wilgotności. Zawdzięcza to m.in., znajdującym się na jego idiosomie, tzw. narządowi Hallera. Rozpoznaje on tysiące zapachów, takich jak choćby feromony, pot lub wydychany przez ofiarę dwutlenek węgla. Ponadto kleszcze wyczuwają wibracje i mogą zarejestrować także światło i rzucany cień. Wbrew obiegowej opinii, kleszcze nie zrzucają się na swe ofiary z koron drzew, jak linoskoczkowie. Starają się wytropić potencjalnego żywiciela z około półtorametrowej trawy, licząc na zetknięcie się z jego ciałem. Gdy im się to uda, mogą jeszcze przez jakiś czas wędrować po ciele gospodarza, w poszukiwaniu jak najbardziej dogodnego dla siebie miejsca do wkłucia. Za to odpowiedzialne są u niego specjalne szczękoczułki, a konkretnie hypostom. Ma kształt lancy, od której odrastają niewielkie ząbki. To on pozwala mu skutecznie wbić się w skórę. Po wżądleniu się kleszcz wypuszcza swoją ślinę, która pozwala utwardzić hypostom, dzięki czemu stabilniej penetruje on wnętrze gospodarza, a także służy do znieczulenia ofiary. Ślina ma za zadanie zneutralizować ból, związany z ukłuciem, tak by kleszcz mógł być niezauważony. Kleszcz podczas żerowania wydziela ją również przez wymioty. Niestety to właśnie w jego ślinie znajduje się największa liczba szkodliwych drobnoustrojów. Może on pasożytować na ciele ofiary nawet przez kilka dni. 

Fot. Kleszcz w głowie człowieka

Skąd się wzięły kleszcze?

Kleszcze to bardzo stare stworzenia, zamieszkujące Ziemię od kilkudziesięciu milionów lat. Najstarsze zastygnięte w bursztynie szczątki kleszczy pochodzą już z epoki Kredy, czyli ostatniego okresu ery Mezozoicznej. Tamte gatunki kleszczy różniły się od tych współczesnych. Mało jednak wiadomo o ich procesie ewolucji. Na tę chwilę nie da się poprowadzić krzywej ewolucyjnej tego gatunku, wskazując detalicznie, jak zmieniała się jego budowa i zwyczaje. Istnieją natomiast hipotezy, mówiące, że kleszcze mogły wyewoluować w epoce Permu, w dzisiejszej Afryce Wschodniej, a później podczas Dewonu, na terenach Australii. Ich ówczesnymi ofiarami były najprawdopodobniej dawne opierzone dinozaury, żółwie oraz gady ssakokształtne.   

Kiedy jest najwięcej kleszczy?

Kleszcze budzą się ze swojego zimowego spoczynku już w okolicach marca, gdy temperatura powietrza zaczyna wynosić od 5 do 6 stopni Celsjusza. Naturalnie, zimna i przedłużająca się zima może sprawić, że wiele kleszczy zginie. Na nagłe przymrozki narażone są przede wszystkim ich jaja, ponieważ dorosły osobnik kleszcza, opracował niemalże do perfekcji, system obronny przed zimnem, który najzwyczajniej polega na nagłym zaśnięciu. Wycisza on wtedy swój proces przemiany materii i znieczula się na silne bodźce zewnętrze, aż do powrotu cieplejszej temperatury. Jednak przede wszystkim lubią one ciepły umiarkowany klimat. Ich aktywność przypada zatem na okres od marca do przełomu października i listopada. Najwięcej kleszczy można spotkać od maja do czerwca. Jest to tzw. ich pierwsza duża fala. Druga natomiast ma miejsce w sezonie grzybowym, czyli we wrześniu. Częste spacery ludzi po lesie, zachęcają je do żerowania.

Fot. Preparat odstraszający kleszcze

Jak porusza się kleszcz?

Ich bardzo mała masa ciała, a także krótka para odnóży, sprawiają, że kleszcze poruszają się w powolnym tempie. Są raczej ociężałe i niezbyt zwrotne. Spokojnie wędrują pośród zarośli w wyczekiwaniu szansy do żerowania. Gdy znajdą się na ciele potencjalnego dawcy krwi, również będą poruszały się powolnie. Jest to dobra wiadomość, ponieważ są przez to łatwe do namierzenia. Gdy zauważymy kleszcza, to już nie powinien zniknąć nam z pola widzenia.

Jak wyglądają jaja kleszcza?

Samica kleszcza jest w stanie złożyć nawet kilkadziesiąt tysięcy jaj. Są one gęsto skupione w jedną galaretowatą masę o jasnobrunatnym kolorze. Dopiero wpatrując się w nią dokładniej, można wyodrębnić znajdujące się w niej malutkie czarne kropki. Są to oczywiście jaja kleszcza. Skupisko jaj jest błyszczące, tak jakby było pokryte jakąś wydzieliną.

Kiedy kleszcz wpuszcza jad?

Kleszcze, najprawdopodobniej jeszcze wtedy, gdy są larwą, przenoszą na siebie chorobotwórcze bakterie. Dzieje się to podczas ich pierwszych żerów na niewielkich gryzoniach, zamieszkujących lasy. To od nich przekazują śmiertelne choroby swym późniejszym ofiarom. Kleszcz, chcąc żywić się krwią, wpuszcza do ciała gospodarza swoje żądło, zwane hypostomem. To ono pozwala mu ją pobierać. Natomiast moment zakażenia, czyli przeniesienia na do obcego ciała groźnych drobnoustrojów odbywa się jakby przy okazji. Trudno nazwać to jadem, ponieważ to ślina kleszcza, która również silnie wydziela się podczas żerowania – dochodzi nawet do jego wymiotów - zawiera w sobie bakterie, które dostają się do organizmu ofiary. Kleszcz wypluwa swoją wydzielinę także w momentach stresu, gdy na przykład, ktoś stara się go nieudolnie wyciągnąć lub gdy jest zgniatany.

Ślad po kleszczu. Rumień po kleszczu. Rumień wędrujący

Ugryzienie kleszcza pozostawia na ciele wyraźny zaczerwieniony znak, przypominający czerwoną wysypkę. Nazywany jest rumieniem wędrującym. Gdy nie zdążymy go nakryć, w momencie, gdy jest w nas wkłuty, to zmiana skórna, którą po sobie pozostawi, będzie na tyle charakterystyczna, że będziemy mogli ją rozpoznać i łatwo znaleźć jej winowajcę. Nimfy lub larwy kleszcza będą pozostawiały mniejszy rumień niż dorosły osobnik. Rumień, o kształcie okręgu, który będzie miał w swym centralnym punkcie jasne przebarwienie skórne, może być oznaką postępującej boreliozy. Wygląda on trochę jak pierścień. Jednak nie zawsze może się pojawić. Występuje on u około 40 procent zarażonych, co jest dużą przeszkodą w odpowiedniej diagnozie. Pojawia się zazwyczaj po kilku dniach lub po tygodniu od użądlenia. Najczęstszym miejscami na ciele, na których występuje to szyja, kark, pachwiny, pachy oraz zgięcia kolan. Dość często z biegiem czasu rumień może się powiększać. Najczęściej jednak posiada około 5 centymetrów średnicy. Jego nazwa jest nieprzypadkowa, ponieważ może on zmieniać swoje położenie na ciele użądlonego. Ponadto rumień wędrujący może swędzieć i być ciepły w dotyku. Po kilku tygodniach może zniknąć, lecz wtedy borelioza będzie przechodzić w swą ostrzejszą fazę.

Fot. Ślad po kleszczu. Rumień wędrujący.

Jak wyciągnąć kleszcza?

Znajdując na swym ciele wbitego w nie kleszcza, powinniśmy sami wiedzieć, jak odpowiednio go usunąć. Rzecz jasna możemy udać się wtedy do lekarza, natomiast proces wydobycia go z naszej skóry, jest na tyle prosty, że każdy będzie w stanie to zrobić samodzielnie. Potrzebna jest do tego odpowiednia wiedza, która umożliwi wdrożenie skutecznych i bezpiecznych metod działania. Jak wiadomo, kleszcz jest bardzo niewielkich rozmiarów, lecz gdy zobaczymy tego pajęczaka, który jest do połowy wbity w nasze ciało, nie powinniśmy mieć wątpliwości, że jest to on, a nie jakikolwiek inny owad lub insekt. Aby go wyciągnąć, powinniśmy mieć do tego odpowiednie narzędzie. Na zdjęciu poniżej inne rozwiązanie usuwania kleszcza nitką.

Fot. Usuwanie kleszcza nitką.

Wyciąganie kleszcza pęsetą

Jest to najczęściej używane i polecane przez lekarzy narzędzie do usuwania kleszczy z ciała. Pęseta to tak naprawdę niewielkie szczypce, dzięki którym możemy wykonywać bardzo precyzyjne operacje. Najważniejsze, aby przed rozpoczęciem wyciągania starać się nie dotykać kleszcza, nie przygniatać go i nie miażdżyć, ponieważ w wyniku stresu może on wydzielić swą ślinę, w której znajdują się niebezpieczne drobnoustroje. Kleszcz wbija się do ciała najczęściej ze swej prawej strony, dlatego dobrze jest chwycić go ze strony przeciwnej. Należy dokładnie wycelować pęsetę, delikatnie przybliżyć jej szczypce do kleszcza, poczym zacisnąć jej i szybkim oraz energicznym ruchem wyciągnąć go wraz z żądłem. Co najważniejsze, gdyby jakikolwiek fragment ciała kleszcza np. jego żądło lub któraś z odnóży nadal pozostała w naszym ciele, to powinniśmy, albo ponowić operację, albo udać się do lekarza. Kleszcz musi być usunięty w całości, bo inaczej zwiększamy ryzyko zakażenia się od niego groźną chorobą odkleszczową. Wolny od kleszcza ślad po wkłuciu trzeba zdezynfekować spirytusem lub wodą utlenioną. Pasożyta natomiast najlepiej będzie spalić, gdyż wtedy będziemy mieli pewność, że zginie bezpowrotnie.

Fot. Wyciąganie kleszcza pęsetą

Kleszcz pod skórą

Oczywiście powodem, dla którego kleszcze wbijają się w naszą tkankę skórną, jest chęć pozyskania przez nich życiodajnej krwi. Pasożytują na skórze żywiciela nawet kilka dni, lecz gdy są już nasycone, odrywają się od niej i oddają się na zasłużony spoczynek. Natomiast pogląd, mówiący o tym, że kleszcz znajduje się pod skórą swej ofiary i żeruje, będąc niemalże w jego ciele, jest raczej błędny. Jeszcze nie zaobserwowano ich obecności w tkance podskórnej człowieka, natomiast najnowsze badania nad pasożytowaniem kleszczy na zwierzętach stawiają nowe światło na tę sprawę. Otóż badacze, zetknęli się z kilkoma przypadkami, w których kleszcz znajdował się właśnie w tkance podskórnej jenot i lisów. Jest to nowa obserwacja i z pewnością wymaga dalszych badań. Tak czy inaczej, ten nowy obyczaj u tych pajęczaków każe zadać pytanie – dlaczego tak się dzieje? Naukowcy spekulują, że może być to forma obrona żywiciela na obecność pasożyta. Twierdzą bowiem, że kleszczom wcale nie zależy, aby przedostawać się tak głęboko.

Kleszcze – rodzaje

W Polsce żyje 21 gatunków kleszczy. Kleszcz biologicznie należy do rzędu pajęczaków z podgromady roztoczy. Najbardziej popularne i mające swoją największą populację w naszym kraju to tzw. kleszcze twarde. Posiadają one tzw. Scutum, czyli twardy pancerz. Zaliczają się do nich następujące gatunki.

• Kleszcz pospolity (Ixodes ricinus) - najczęściej spotykany gatunek kleszcza w Europie. Kleszcz ten, spośród wszystkich innych gatunków, niestety najczęściej atakuje człowieka. Żyje na ogół w lasach lub na terenach z bujną roślinnością. Przenosi choroby takie jak kleszczowe zapalenie mózgu, borelioza, anaplazmoza i babeszjoza. Zazwyczaj żywi się krwią niewielkich ssaków, ptaków, jaszczurek, jeleni, lisów, psów, kotów oraz jeży.

• Kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus) – posiada ciemno-brązową barwę. Na jego grzbiecie natomiast znajduję się biały wzorek, przedstawiający skrzyżowane ze sobą krzywe linie. Pasożytuje na obszarze niemalże całej Europy. Dość rzadko atakuje ludzi. Żeruje głównie na koniach, jeleniach, owcach, sarnach i psach. Może być nosicielem Babeszjozy, czyli tzw. psiej malarii.

• Kleszcz psi (Rhipicephalus sanguineus) – region, z którego pochodzi ten gatunek kleszcza to Afryka. Do dziś tam występuje, lecz rozpostarł się także na południowej Europie. Nazywa się tak, ponieważ jego głównym żywicielem są właśnie psy. Bardzo rzadko pasożytuje na ludziach. Jest wektorem takich chorób jak: Babeszjoza, Erlichioza, Anaplazmoza oraz Hepatozoonoza. Ma brązową barwę i mierzy około 3 milimetry.

Istnieje także grupa kleszczy miękkich. One nie posiadają twardego pancerza. Lubią wysokie temperatury oraz wilgoć. Toteż zamieszkują tereny o klimacie tropikalnym lub subtropikalnym.

• Obrzeżek gołębień (Argas reflexus) – jedyny przedstawiciel kleszczy miękkich zamieszkujący tereny Europy. Można go spotkać od Morza Śródziemnomorskiego, aż po Skandynawię. Nie brakuje go też w północnej Afryce. Obrzeżek żeruje przede wszystkim na gołębiach i kurach.

Choroby wywoływane od kleszczy

Głównym celem bytowania kleszczy jest przede wszystkim pozyskiwanie krwi. Począwszy od niewielkiej larwy, a skończywszy na dorosłym osobniku, możemy stwierdzić z całą pewnością, że jest to gwarant ich egzystencji. Potrzebują jej, by móc funkcjonować, rozwijać się i wykluwać jaja. Ich celem nie jest natomiast roznoszenie śmiertelnie niebezpiecznych chorób. Odbywa się to zupełnie poza ich kontrolą. Pozyskując krew od małych gryzoni, gnieżdżąc się w ich norach, przejęły wiele szkodliwych drobnoustrojów, które nieopatrzne roznoszą na swych żywicieli. Nie wstrzykują jadu ani trucizny. Bakterie znajdują się bowiem w ich ślinie, która przenika do organizmu gospodarza zupełnie przy okazji. Nie mniej jednak każdy kontakt z kleszczem jest bardzo niebezpieczny. A lista przenoszonych przez nie chorób jest spora.

Kleszczowe zapalenie mózgu

Może ono prowadzić do wielu niebezpiecznych powikłań. Atakuje przede wszystkim ośrodkowy układ nerwowy. Kleszczowe zapalenie mózgu może wywołać w organizmie zakażonego problemy natury neurologicznej i psychicznej. Pierwsze stadium przypomina uczucie, jakie może nam towarzyszyć podczas przechodzenia zwykłej grypy. Niestety kleszczowe zapalenie mózgu drugiego stadium jest już właściwie bezobjawowe, wobec czego trudno je należycie zdiagnozować. Wtedy natomiast może dojść do powolnego działania chorobotwórczego, którego konsekwencją najczęściej jest zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu, zapalenie rdzenia kręgowego oraz zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych z objawami zapalenia korzeni nerwowych.

Borelioza

Choroba ta w swej pierwszej fazie również daje objawy podobne do tych, które kojarzymy z grypą. Natomiast już w kolejnych stadiach, borelioza nie wyhamowuje, lecz wywołuje m.in., takie powikłania jak: szybkie bicie serca, porażenie nerwów, zapalenie opon mózgowych oraz mięśnia sercowego, bóle stawów, drętwienie kończyn, bóle i skurcze mięśni twarzy i reszty ciała. Co ciekawe, borelioza jest przenoszona przez kleszcze, które zarażają się nią od myszy, saren bądź jeleni.

Babeszjoza

Jest to śmiertelnie niebezpieczna choroba, która często porównywana jest przez specjalistów do malarii, gdyż jej objawy są do niej dość podobne. Początkowo wywołuje uczucie ogólnego osłabienia organizmu, a także gorączkę. Na dalszym etapie borelioza może jednak wywołać hemolizę lub pojawienie się w erytrocytach zakażonego wtrętów.

Anaplazmoza

Jej objawy to: silne stany gorączkowe, zapalenie płuc, bóle głowy oraz krwawienie z przewodu pokarmowego. Bakterie anaplazmozy atakują krwinki białe w układzie krwionośnym człowieka. Co ciekawe, Anaplazmoza w Polsce występuje najczęściej na Podlasiu.

Bartoneloza

Zwana jest także chorobą kociego pazura. Nazwa ta jest nieprzypadkowa, ponieważ można się nią zarazić również w wyniku podrapania przez zarażone zwierze. Kleszcze natomiast nabywają Bartonelozę od wszy głowowej, odzieżowej lub od kocich pcheł. Choroba ta może wywoływać stany zapalne węzłów chłonnych, błony śluzowej lub oczu. 

Gorączka Q

Określa się ja mianem koziej grypy, ponieważ jej nosicielami są najczęściej kozy ale także krowy, koty, owce lub psy. Kleszcze w wyniku kontaktu z zarażonymi zwierzętami nabywają ją od nich i mogą ją przenieść na ludzi. Objawami gorączki Q są: bóle głowy i mięśni, zapalenie płuc, zapalenie wątroby lub gorączka. Natomiast jej poważniejsze objawy to m.in.: zapalenie mięśnia sercowego, marskość wątroby, zapalenie opon mózgowych, żółtaczka lub wysypka skórna.

Tularemia

Kleszcze przenoszą bakterie tularemii m.in. od królików, zajęcy, wiewiórek i szczurów. Co ciekawek, można się nią zarazić także poprzez kurz lub wodę. Ponadto jej wektorami są także komary. Objawy Tularemii to: śródmiąższowe zapalenie płuc oraz silny odczyn ze strony węzłów chłonnych. 

Tibola

Ta choroba ma bardzo charakterystyczny objaw, który trudno pomylić z czymkolwiek innym. Jest nim mianowicie powstały w miejscu użądlenia przez kleszcza strup. Dość często występuje on na głowie zarażonego. Objawy Tiboli to: powiększenie węzłów chłonnych oraz gorączka.